Als het onverwacht en ernstig tegenzit in ons leven en we niet weten wat we moeten doen, zoeken we ons suf naar een oorzaak om vat op onszelf en de situatie te krijgen. Als dit na verwoede pogingen niet lukt dan is ‘pech’ vaak het laatste wat we erover kunnen zeggen en zetten we ons leven vervolgens voort als pechvogels. Als het daarentegen onverwacht en ernstig meezit in ons leven en we weer niet zo gauw weten wat we moeten doen is ‘mazzel’ of ‘toeval’ vaak het laatste wat we erover kunnen zeggen. Voordat je het weet zetten we ons leven dan voort als een toevallige aangelegenheid waarin pech en mazzel elkaar als bij toeval afwisselen. Alsof we geen enkele inspraak hebben in wat ons overkomt.
In haar column in de Volkskrant van 15 oktober jl. buigt Sheila Sitalsing zich over de vraag hoe het zover heeft kunnen komen dat in één van de best gereguleerde landen ter wereld al weken wordt gejammerd over draconische maatregelen die door de overheid worden genomen. “Het zoeken naar verklaringen zal nog lang doorgaan”, schrijft zij en somt vervolgens een aantal verklaringen op die zij zo her in de openbaarheid van het geschreven woord en in de beslotenheid van het gesproken woord heeft gevonden. Nou dat waren er een heleboel. Al lezend werd ik steeds benieuwder naar de verklaring waarmee zij zelf uiteindelijk zou komen nu alle opgesomde verklaringen de verheviging van de draconische maatregelen niet hebben gestopt. “Domme pech”, concludeerde zij aan het eind van haar column, “we hebben gewoon domme pech”. Wat een teleurstelling. Had ze nou niet gewoon kunnen zeggen dat ze geen afdoende verklaring kon vinden. Zoiets als: “Ik weet het niet”.
In dezelfde Volkskrant maar dan van 16 oktober stelt voormalig Denker des Vaderlands en arts Marli Huijer dat data en feiten neutraal zijn en het de interpretatie is die maakt welke waarde we eraan toekennen. In dat licht vraagt zij zich vervolgens af of we wel op de goede manier reageren op het virus dat zich zo onverwacht onder ons heeft begeven. “Heel masculien. Even met de hamer slaan en dan komt het weer goed. Maar dat weten we helemaal niet. Bovendien: je kan een virus niet met een hamer platslaan”, aldus filosoof Huijer.
Naar mijn opvatting laten beide dames zich leiden door een masculiene denkwijze bij hun onderzoek. De verslaggever Sitalsing doet verwoede pogingen om verklaringen te vinden voor wat gaande is, in de hoop zich zo veilig te kunnen voelen in de wereld. Want als we een verschijnsel kunnen verklaren hebben we er vat op en weten we wat we moeten doen. Uiteindelijk kiest zij dan nog liever de optie ‘domme pech’ dan ‘ik weet het niet’. De filosoof Huijer onderzoekt de basis van de gevonden, afgegeven of zelfbedachte verklaringen. Zij toetst en betwijfelt de keuzes die van daaruit worden gemaakt, zoals het een goede filosoof betaamt. Vervolgens vervalt ook zij in de masculiene eenzijdigheid om voor elke betwijfelde verklaring een betere te zoeken. Maar hoe lang je ook maar tegen een muur duwt, hierdoor zal het geen deur worden.
Het causale beginsel van ‘oorzaak en gevolg’ is maar gedeeltelijk geschikt om de verschijnselen te verklaren die zich in de huidige tijd aan ons voordoen. We kunnen de werkelijkheid niet meer opsluiten in het credo: ‘meten is weten, is begrijpen, is controle’, en alles wat daarbuiten valt negeren. We moeten onze manier van denken zo uitbreiden dat we ook a-causale of niet logische factoren kunnen toelaten bij onze overwegingen in plaats van deze af te doen als pech, mazzel of toeval. Hiervoor zijn echter de denkmanieren nodig die vaak worden afgedaan als feminien en niet ter zake doende, zoals (voor)gevoel en voorstellingsvermogen. Deze tijd raakt zijn ziel en waardigheid kwijt als we niet spoorslags de waarde toekenning herzien tussen het feminiene credo: ‘zien is voelen, is leven’ en het masculiene credo: ‘meten is weten, is controle’. En zoals we alleen onder controle kunnen krijgen wat we begrijpen, kunnen we alleen zien wat we ons kunnen voorstellen. Het is dus ons voorstellingsvermogen dat in ere hersteld moet worden ten opzichte van ons intellectueel vermogen. De bijzondere ‘blik’ van de individuele zieners moet weer betrokken worden bij de blindheid van het gemiddelde. Want als je een keer links en een keer rechts van een duif schiet is deze gemiddeld genomen wel dood, maar in het echt vliegt de duif levend verder.
In het collectieve en statistische gemiddelde ligt niet altijd controle, voorspelbaarheid en veiligheid besloten. Jij moet je ook durven voorstellen wat de betekenis van bijvoorbeeld het huidige virus zou kunnen zijn in jouw leven. Je hoeft niet te wachten tot een ander dat doet. Dan hoef je ook niet te zoeken naar een verklaring voor wat je overkomt, maar ben je vrij om te kiezen hoe je wilt omgaan met wat je overkomt. En was het niet die individuele vrijheid waarvoor we ons al zolang inspannen? Die individuele vrijheid om zelf te kiezen hoe ik omga met wat mij overkomt. Nee, het probleem van de huidige tijd is niet het gevolg van doorgeschoten individualiteit. Het ongemak is gelegen in het feit dat we inmiddels wel weten hoe we bevrijd moet raken, onszelf ergens van kunnen bevrijden of anderen moeten bevrijden, maar eigenlijk niet uit de voeten kunnen met het ‘vrij’ zijn. Vrij voor wat? Heb ik eigenlijk nog wel een toekomst als ik eenmaal vrij ben en zo ja, hoe ziet die toekomst er dan uit? Nou, om antwoord op die vraag te kunnen geven heb je voorstellingsvermogen of verbeeldingskracht nodig. Niet om te fantaseren over toekomstige pech, mazzel, toeval of gemiddelde voorspelbaarheid, maar om te zijn en te doen in jouw leven waarvoor je er wilt zijn, inclusief de omstandigheden. Maar ja, de vrijheid en het gezag om je dat voor te stellen kan niemand je opleggen, die verplichting kun je alleen maar jezelf opleggen, of niet natuurlijk.
In zijn ‘Rede over de menselijke waardigheid’ beschreef Giovanni Pico della Mirandola (1463-1494) deze vrijheid aldus:
Ik heb u noch een vaste plaats, noch een eigen gelaat,
noch enige bijzondere gave geschonken, o Adam,
opdat gij naar eigen goeddunken uw plaats, uw gelaat
en uw gaven zult kiezen, veroveren en bezitten.
De natuur begrenst andere wezens door wetten welke ik heb ingesteld.
Maar gij, die aan geen enkele grens gebonden zijt,
gij zult door uw eigen wil,
in de handen waarvan ik u heb geplaatst,
uzelf bepalen.
Ik heb u te midden van de wereld geplaatst,
opdat gij beter kunt aanschouwen wat deze wereld bevat.
Ik heb u hemels noch aards, sterfelijk noch onsterfelijk gemaakt,
opdat gij vrijelijk en naar eigen oordeel,
als een goed schilder of een bekwaam beeldhouwer,
uw gestalte zult voltooien.
Stel je toch eens voor dat je deze tekst voor waar zou willen houden. Dan kun je de regeerders laten regeren, de onderzoekers laten onderzoeken, de verslaggevers laten verslaan, de filosofen laten filosoferen, de dokters laten dokteren. Jij kunt dan in alle vrijheid en op individueel gezag kiezen welke verplichting jij op je wilt nemen om jouw gelaat te voltooien, te midden van de wereld waarin jij bent geplaatst.
Neem dan vooral contact met ons op!
Christian Louisse
Wat een verfrissend perspectief, een handvat om in deze rationele wereld het onverklaarbare te accepteren zonder alsmaar te moeten verklaren.